Osmanlı Devleti’nin kurulmasından önceki dönemde ve kuruluş sürecinde Anadolu topraklarında Orta Asya’dan gelmiş pek çok Türk aşireti ve bunlarla birlikte pek çok göçebe Türk boyu yaşamaktaydı. O dönemin hakim gücü olan Anadolu Selçuklu Devleti, yeni gelen göçleri doğru yönetememiş ve Türk topluluklarını açlığa mahkum etmişti. Bu dönemde Baba İshak ve Baba İlyas liderliğinde toplanan halk, bugün Babailer Ayaklanması adını verdiğimiz bir isyan başlattı.
13. yüzyılda yaşanmış olan bu isyan hakkında maalesef elimizde pek fazla kaynak yok, çoğu üçüncü el eserlerden oluşuyor. Yine de Babailer Ayaklanması hakkında bilinen bazı gerçekler ve ortaya atılan teoriler var. Dini bir altyapısı olduğu aşikar olan bu isyanın yalan olduğu söylentileri bile mevcut. Gelin Babailer Ayaklanması nedir yakından bakalım ve bu isyanın nedenleri ile sonuçlarını tüm detaylarıyla görelim.
İçindekiler
İlk olarak, Babailer aslında kimdir?
13. yüzyılda Anadolu Selçuklu Devleti’ne karşı isyan ederek bir ayaklanma başlatmış olan Babailerin büyük bir bölümünü Anadolu topraklarında yaşayan ve Orta Asya’dan bu bölgeye göçmüş olan göçebe Türkler oluşturuyordu. Baba İlyas Horasani ve müridi Baba İshak’ın liderliğinde başlayan isyana bölgede yaşayan Müslüman, Hristiyan, Şaman, Ermeni, Kürt ve benzeri küçük topluluklar da katılmıştı.
Babailer Ayaklanmasına katılan kişilerin büyük bir bölümü, Türk gelenekleri ile İslamiyeti birleştirerek halk İslamı olarak adlandırılan bir inanç sistemi geliştirmiş kişilerden oluşan tarikatların üyeleriydi. Farklı kaynaklara göre Baba İlyas kendini peygamber ilan etmişti, tanrıyla konuştuğunu söylüyordu ve Baba İshak da onun halifesiydi.
Osmanlı Devleti kurulmadan önce bölgede Türk - İslam kültürü tam olarak oturmamıştı. Çünkü bu tür değişimler bir anda olmaz. Bu nedenle sayısız tarikat ve onların açtığı zaviye vardı. Yani yerel örgütlenmeler güçlüydü. Bu nedenle Babailer Ayaklanmasına katılanların hepsinin bölgede yaşayan halk olduğunu rahatlıkla söylemek mümkün. O dönemde kurulan inanç sistemlerinin etkileri bugün coğrafyamızda bulunan pek çok tarikatta da görülmektedir.
Peki, Babailer Ayaklanması nedir?
Babai İsyanı, Baba Resul Ayaklanması gibi isimlerle de anılan Babailer Ayaklanması, 1240 yılında Baba İlyas Horasani ve müridi Baba İshak’ın liderliğinde başta göçebe Türkler olmak üzere bölgedeki halkın katılımı ile Anadolu Selçuklu Devleti’ne karşı Maraş, Adıyaman, Kahta, Gerger, Elbistan, Kefersud, Harran, Urfa, Amasya ve Tokat bölgelerinde başlatılan isyandır.
Anadolu Selçuklu döneminde yaşanmış en büyük isyan olarak kayıtlara geçen Babailer Ayaklanması, küçük bir kıvılcım olarak başlamış ve tüm Anadolu’ya yayılmıştır. Kiralık Frenk askerleri sayesinde bastırılmış bir isyan olmasına rağmen devletin gücünü o kadar zayıflatmıştır ki kısa süre sonra Anadolu Selçuklu Devleti ortadan kalkmıştır. Dini ve sosyal etkileri ise bugün bile sürmektedir.
Babailer Ayaklanmasının nedenleri nelerdir?
1071 Malazgirt Zaferi ile birlikte Anadolu’unun kapıları sonsuza kadar Türklere açılmış ve pek çok Türk aşireti ile birlikte göçebe Türk boyları bölgeye gelmeye başlamıştır. Sonrasında yaşanan Moğol istilaları yüzünden pek çok göçebe Türk boyu da kaçarak Anadolu’ya gelmeye devam etmiştir. Sayıca oldukça az olan Anadolu nüfusu, tüm bu göçler yüzünden hiç olmadığı kadar kalabalık hale gelmiştir.
Anadolu Selçuklu Devleti döneminde yeni gelen göçebe Türk boylarına otlaklar gösteriliyor ve onların yerleşmesi sağlanıyordu. Ancak zamanla otlaklar yetersiz kalmış ve Türkler göçebe hayatı bırakmak istememişlerdir. II. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde halk tam anlamıyla açlığa mahkum edilmiştir. Sonrasında gelen I. Alaeddin Keykubat da bu konuda başarılı çalışmalar yapamamıştır.
Tüm bunlar göz önüne alındığı zaman Babailer Ayaklanmasının temel nedeninin kötü yönetim ve ekonomik sorunlar olduğunu söylemek mümkün. Kendini peygamber ilan ettiği iddia edilen Baba İlyas ve halifesi olarak görülen Baba İshak, halkın zaten kaynamakta olduğunu görmüşler ve bölgede bulunan zaviyelerine haber göndererek isyanı başlatmışlardır.
Gelelim bir de farklı kaynaklara anlatılan nedenlere. Bazı kaynaklar Sünni olan Anadolu Selçuklu Devleti’nin kendileri gibi olmayan göçebe Türklerden rahatsız olduğunu ve onları ortadan kaldırmak için böyle bir ayaklanmayı planladıklarını yani ortada Babailer Ayaklanması gibi bir olayın olmadığını söylerler. Bazı kaynaklar ise Selçuklu askerlerinin bir Türk aşiretine saldırması sonrası bu isyanın başladığını söyler. Maalesef kaynaklar bu konuda net değil.
Babailer Ayaklanmasının sonuçları nelerdir?
Babailer Ayaklanmasının belki de en önemli sonucu, dini yapı üzerinde olmuştur. Bugün Anadolu, İran, Irak, Suriye, Ermenistan ve diğer komşu bölgelerde ve hatta Araplar arasındaki tarikatlarda bile Baba İlyas tarafından ortaya atılan ve bazı kesimler tarafından pek de kabul görmeyen inanç sisteminin etkileri görülmektedir. Bir rivayete göre Hacı Bektaş-ı Veli, Baba İlyas ile görüşmüş ve onun müridi olmuştur. Bektaşiliği ise sonradan kurmuştur.
Babailer Ayaklanmasının tartışmasız en büyük sonucu ise Anadolu Selçuklu Devleti’nin ortadan kalkmasının yolunu hazırlamış olmasıdır. Anadolu Selçuklu tarihinde görülmüş en büyük isyan olan Babailer Ayaklanmasını bastırmak için o kadar büyük çaba harcanmıştır ki en sonunda devlet zayıflamıştır. 1243 yılında Moğollarla yapılan Kösedağ Savaşı’nda bu zayıflamanın etkisi görülmüş ve Anadolu Selçuklu Devleti’nin sonu gelmiştir.
Babailer Ayaklanması nasıl bastırıldı?
Babailer Ayaklanması Malatya’da başlamış ve bir saman alevi gibi hızla tüm Anadolu’ya yayılmıştır. İsyancılar geçtikleri köyleri talan etmiş, onlarla birlikte olmayanları öldürmüştür. Karşılarına çıkan askerleri de bir bir geçen isyancılar en sonunda Konya’ya gelmişlerdir. Anlaşma tekliflerini ise geri çevirmişlerdir.
Önce isyanın dini lideri olan Baba İlyas, daha sonra ise onun halifesi olarak görülen Baba İshak öldürülmüştür. Liderlerin kaybı sonrası sarsılan Babailer, kiralık Frenk askerleri ile karşılaşınca bu savaşı kaybetmişlerdir. Sonrası ise korkunçtur çünkü Anadolu Selçuklu Devleti Babailer Ayaklanmasına katılan ve hatta desteklediğinden şüphe edilen kim varsa aralarında kadınlarla ve çocuklarla beraber kılıçtan geçirmiştir.
Babailer Ayaklanması hakkında son söz:
Babailer Ayaklanması 13. yüzyılda yaşanmış bir isyandır ve bizde tarih yazıcılığı geleneği olmadığı için bu bilgilerin büyük bir bölümü üçüncü el kaynaklardan günümüze gelmiştir. Bu nedenle pek çoğunu direkt olarak aktardığımız bilgilerin güvenilirliği şüphelidir. Dediğimiz gibi bazı kaynaklar böyle bir isyanın olmadığını bile söylerler. Özellikle günümüzde hala bazı tarikatlarda etkilerinin sürdüğü iddiasının kesin olarak kanıtlanmış olmadığını tekrar hatırlatalım.
Anadolu Selçuklu Devleti’nin sonunu getiren ve dini etkilerinin bugün bile sürdüğü iddia edilen Babailer Ayaklanması nedir sorusunu yanıtlayarak bu isyanın nedenlerinden ve sonuçlarından bahsettik. Konu hakkındaki düşüncelerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.
