Türk edebiyatı dersinin ilk ve en önemli konularından bir tanesi düşünceyi geliştirme yolları ile anlatım biçimleridir. Bunları bilmek son derece önemli çünkü okuduğumuz metinleri anlamanın yolu, yazarın kullandığı yöntemleri anlamaktan geçiyor. Düşünceyi geliştirme yolları yazar ya da konuşmacı tarafından uygulanır ve dinleyen ya da okuyan kişileri en verimli şekilde etkilemeyi amaçlar.
Yazar yapsın bize ne demeyin, düşünceyi geliştirme yolları ve benzeri yöntemleri kullanmak için mutlaka yazar olmanıza gerek yok. Yöneticinize yazdığınız bir e-postada ya da yaptığınız bir sunumda da etkili bir iletişim için bu yöntemleri kullanabilirsiniz. Kimbilir belki flörtlerde bile işe yarar. Gelin düşünceyi geliştirme yolları nelerdir, özellikleri nedir örnekler üzerinden inceleyelim.
Önce tanım yaparak başlayalım; Düşünceyi geliştirme yolları nedir?
Sözlü ya da yazılı edebiyatta, konuşmacının ya da yazarın dinleyenleri ya da okuyucuları etkileyerek kendi düşüncelerini aktarmak için kullandığı yöntemlerden bazıları düşünceyi geliştirme yolları olarak adlandırılır. Bu yöntemlerin amacı, okuyucuda ya da dinleyicide anlatılanlara göre şekillenmiş düşüncelerin gelişmesini sağlamaktır. Yani kabaca karşı tarafı ikna etmek de diyebiliriz.
Düşünceyi geliştirme yolları ve örnekleri:
- Tanımlama
- Örnekleme
- Karşılaştırma
- Tanık Gösterme
- Sayısal Verilerden Yararlanma
- Somutlama
- Soyutlama
- Benzetme
Tanımlama:
Düşünce geliştirme yollarından bir tanesi olan tanımlama, genel olarak anlatının başında kullanılır. Anlatı boyunca bahsedilecek soyut ya da somut kavramların objektif olarak tanımlaması yapılır. Ansiklopedik bir tanımın yanı sıra anlatıcı bu tanımı kendi bakış açısından ya da kendi yorumlarını katarak da yapabilir.
Örnek:
Edebiyat; yazı ya da söz yoluyla olay, düşünce, duygu ve hayalleri estetik bir şekilde ifade etme sanatıdır.
Örnekleme:
Anlatının temelini oluşturan düşünceyi geliştirme yollarından bir tanesi de örneklemedir. Yapılan örneklemede anlatılan kavramların okuyucunun ya da dinleyicinin zihninde canlanması amaçlanır. Anlatıcı kendi hayatından örnekler verebileceği gibi herkesin bildiği ama detaylarına hakim olmadığı toplumsal olay ya da yapıtlardan da örnekler verebilir.
Örnek:
Kitap okumak hayal gücünü geliştirir. Isaac Asimov hiç kitap okumasaydı Vakıf serisini yazamazdı.
Karşılaştırma:
Konuşmacı ya da yazar, anlatısında pek çok farklı kavramdan bahseder ama yalnızca bunlardan bir tanesi savunur. Savunmasını daha anlaşılır hale getirmek için iki soyut ya da somut kavram arasında karşılaştırma yapar. Yapılan karşılaştırma sırasında kavramların benzer ya da farklı özelliklerinden bahsedilir. Genel olarak soyut kavramları somutlaştırmak için kullanılmaktadır. Benzerliklerden yararlanma, karşıtlıklardan yararlanma ve ilişki kurma olarak üç alt türü vardır.
Örnek:
Arılar var oldukları günden beri işlerini aynı şekilde ve kusursuz bir biçimde yapar. İnsanlık ise var olduğu günden beri işini her seferinde daha da gelişmiş bir şekilde yaparak kusursuza ulaşmayı hedefler.
Tanık Gösterme:
Düşünceyi geliştirme yollarından bir tanesi olan tanık gösterme, mahkemelerdeki gibi birini çıkarıp konuşturma biçiminde olmaz. Konuşmacı ya da yazar, kendi savunduğu şeyi destekleyen bir kişinin düşüncelerini doğrudan ya da dolaylı olarak aktarır. Düşünceleri tanık olarak gösterilen kişi genel olarak toplum tarafından sevilen ve saygı duyulan bir kişidir. Atasözleri, deyimler, dini dogmalar da kullanılabilir.
Örnek:
Bir işi yaparken kendi gücümüz kadar yardım istemek de önemlidir. Ne demiş atalarımız, el elden üstündür.
Sayısal Verilerden Yararlanma:
Sayısal verilerden yararlanmak, bir anlatıcının kullanabileceği en etkili düşünceyi geliştirme yollarından bir tanesidir. Söz konusu sayısal veriler, ulusal ya da uluslararası alanda güvenilirliği olan kurumlardan alıntı yaparak paylaşılır. Paylaşılan istatistikler, anlatıcının düşüncesini pekiştirmek ya da karşıt görüşü zayıflatmak amacıyla kullanılabilir.
Örnek:
Geçtiğimiz ay TÜİK tarafından paylaşılan enflasyon oranlarının yüzde 180 olması açıkça gösteriyor ki Türk milleti olarak alım gücümüz her geçen gün daha da azalıyor.
Somutlama:
Somutlama, adından da anlaşılacağı üzere konuşmada ya da metinde bahsedilen soyut kavramları okuyucunun ya da dinleyicinin zihninde daha gerçekçi ve anlaşılır hale getirmek için kullanılan bir düşünceyi geliştirme yoludur. Somutlama yapılırken söz konusu soyut kavram bir varlığa benzetilir ve onun nitelikleri üzerinden anlatılır.
Örnek:
Birikimi olmayan bir yazar tıpkı saman alevi gibi hızla parlar ama hızla söner. Birikimli bir yazar ise kömür ateşi gibidir, harı gitse de közü kalır.
Soyutlama:
Soyutlama da tıpkı somutlama gibi adından da anlaşılacağı üzere konuşmada ya da metinde bahsedilen somut kavramları okuyucunun ya da dinleyicinin zihninde daha anlaşılır hale getirmek için kullanılan bir düşünceyi geliştirme yoludur. Soyutlama yaparken amaç aslında karşı tarafın kalbine dokunmaktır. Genel olarak şiir gibi edebi türlerde karşımıza çıkar ama yine de farklı anlatı biçimlerinde kullanılabilir.
Örnek:
Aşkını bir zırh gibi giyindim üstüme, korudu benim alacağım tüm yaralardan.
Benzetme:
Benzetme aslında diğer düşünceyi geliştirme yollarına benzer ancak genel olarak tek cümlelik örneklere sahiptir. Karşı tarafa aktarılan düşünceyi değil de daha çok anlatıyı güçlendirir. Bu açıdan bakarsak bir tür söz sanatı olarak da değerlendirebiliriz. Benzetme yapılırken benzerlik yönü zayıf olan, güçlü olana benzetilir.
Örnek:
Yaşadıklarımızdan sonra yağan kar tıpkı beyaz bir bölüm gibiydi.
Düşünceyi geliştirme yolları neden kullanılır?
Hiçbir dinleyici ya da okuyucu, anlatıcının dümdüz bir şekilde aktardığı yazıyı ya da konuşmayı okumaz ya da dinlemez. Okusa ya da dinlese bile aslında bundan etkilenmez çünkü anlatılan düşüncenin kendi zihninde gelişmesi gerekir. Tüm anlatıcıların amacı, karşı tarafa aktardıkları düşüncelerin kalıcı olmasıdır. Anlatılanlar bir kulaktan girip bir kulaktan çıkarsa hiçbir anlamı olmaz.
Günlük hayatımızda bile aslında her anlatımızda karşı tarafta bir düşünce geliştirmeyi amaçlıyoruz. Karşı tarafta onu çok sevdiğimiz düşüncesinin oluşmasını, bize zam yapması düşüncesinin gelişmesini ya da ekonominin çok iyi olduğunu düşünmesini istiyoruz. Bu şekilde sayısız örnek vermek mümkün. İşte bunların her birini yaparken de düşünceyi geliştirme yollarını kullanmak zorundayız. Yoksa anlatılanlar uçar gider.
Çok daha etkili metinler ve konuşmalar hazırlamak için kullanabileceğiniz edebiyatın temel konularından düşünceyi geliştirme yolları nelerdir sorusunu yanıtlayarak örnekler üzerinden açıklamaya çalıştık. Düşünceyi geliştirme yolları elbette çok daha detaylı bir konu ancak bu yazımızda yalnızca temel bir bilgilendirme yapmayı hedefledik.
