Bütün İslam dünyası için son derece önemli bir ay olan Ramazan ayının dini öneminin yanında gelen bir de kültürel yapısı vardır. Bazıları ile yalnızca Türk - İslam kültüründe karşılaştığımız Ramazan gelenekleri arasında şüphesiz davulcuların ve söyledikleri manilerin yeri bir başkadır. Aslında mani, Ramazan davulcularının ritme uygun olarak söyledikleri kafiyeli sözlerden çok daha fazlasıdır.

Maalesef çoğu zaman yalnızca Ramazan ayında hatırladığımız mani, aslında Türk edebiyatı sözlü kültür geleneğinin en önemli anlatı türlerinden bir tanesidir. Ülkemizin hangi noktasına giderseniz gidin, o yöreye özgü benzersiz manilerle karşılaşmanız mümkün. Bu açıdan baktığımız zaman mani, bizim kültürümüzün ayrılmaz bir parçasıdır. Gelin mani nedir biraz daha yakından bakalım ve mani türleri üzerinden bazı mani örneklerini görelim.

Mani nedir?

Başta aşk olmak üzere pek çok farklı konu hakkında söylenebilen mani, halk edebiyatı türünün en küçük nazım biçimidir. Arapça kökenli olan mani kelimesinin Türkçedeki karşılığı ikili beyit anlamına gelen koşadır. Manilerin çoğu 7 hecelidir ve 4 mısradan oluşur ancak farklı biçimleri de vardır. a, a, b, a şeklinde kafiyelenir.

Mani özellikleri nelerdir?

• Maninin divan edebiyatındaki karşılığı tuyuğdur.

• Manilerin çoğu 7 heceli 4 mısradan oluşur.

• 5 mısradan oluşan ve 5, 8, 10, 14 heceye sahip maniler de vardır.

• Manilerin kafiye biçimi şu şekildedir;

  • a
  • a
  • b
  • a

• ya da

  • a
  • a
  • a
  • b
  • a

• Birinci, ikinci ve dördüncü mısra aynı kafiyeye sahipken üçüncü mısrada benzer bir kafiye aranmaz.

• Birinci ve ikinci mısra anlam olarak birbirine bağlıdır ancak maninin asıl anlamını üçüncü ve dördüncü mısralar verir.

• Maniler çoğu zaman aşk konuludur ancak herhangi bir sınırlama olmadığı için pek çok farklı konuda söylenmiş maniler ile karşılaşmak mümkündür.

Türk edebiyatı sözlü kültür geleneğinin en önemli anlatı türlerinden bir tanesi olan maninin öne çıkan özellikleri genel olarak bu şekildedir. Maniler çoğu zaman halkın bir araya geldiği kutlama ya da yas törenlerinde doğaçlama olarak ortaya çıkmaktadır. Geçmişten gelen sayısız mani olduğu gibi bugün de yeni maniler yazılabilir.

Dört mısradan oluşan manilerin anlamı konusunda biraz sorun yaşanabilir çünkü ilk iki satırı genele uysa da uymasa da kendi içinde değerlendirmek gerekir. Son iki mısra ise maninin tam olarak anlamını verir. Farklı bir açıdan bakmak gerekirse ilk iki mısranın son mısrayı güçlendirmek için söylendiği ve üçüncü mısranın aslında konuyu yönlendiren asıl güç olduğunu söylemek mümkün.

Mani türleri ve özellikleri:

• Düz mani
• Kesik mani
• Yedekli mani
• Ayaklı mani
• Deyiş
• Kirpikli mani
• Kıstaklı mani

Düz mani:

Tam mani olarak da adlandırılan düz mani, 7’li hece ölçüsü ile söylenen 4 mısradan oluşur. En yaygın görülen mani türlerinden olan düz maninin kafiyeleri cinassızdır. a, a, b, a şeklinde oldukça tanıdık bir kafiye biçimi vardır.

Kesik mani:

Cinaslı mani olarak da anılan kesikli maninin ilk mısrası 7 heceden azdır ve çoğu zaman anlamsızdır çünkü ilk mısranın tek amacı kafiye hazırlamaktır. Hayrat olarak da adlandırılan kesikli mani eğer bir meydanda söyleniyor ve ‘aman aman’ şeklinde başlıyorsa İstanbul manisi olarak anılır.

Yedekli mani:

Artık mani olarak da adlandırılan yedekli mani, düz maninin sonuna iki mısra daha eklenmesiyle söylenir. Cinaslı kafiyenin kullanılmadığı yedekli maninin ilk mısrası da anlamlıdır. Düz maninin sonuna iki mısra daha eklenerek yedekli mani söylenmesinin amacı, anlatımı tamamlamak ya da güçlendirmektir.

Ayaklı mani:

Doldurmalı kesik mani olarak da adlandırılan ayaklı mani, bir kesikli maninin ilk mısrasının doldurulması ile söylenir. Kesikli maninin 7 heceden az olan ilk mısrasının genel hece ölçüsüne uygun olarak doldurulması ile ortaya ayaklı mani çıkar diyebiliriz.

Deyiş:

İki kişinin karşılıklı olarak atışma şeklinde söylediği manilere deyiş denmektedir. Genel olarak soru cevap şeklinde ilerler. Deyiş söyleyenler bu gösteriyi eğlenceli ve keyifli bir şekilde yürütebilecekleri gibi karşı tarafı, birbirlerini ya da bambaşka bir konuyu sert şekilde de eleştirebilirler.

Kirpikli mani:

Kesik manilerde cinaslı kafiye kullanılmadığını söylemiştik. Eğer bir kesikli manide cinaslı kafiye kullanılmışsa artık o kirpikli mani olarak anılır. Kirpikli mani, cinaslı mani olarak da adlandırılabilir.

Kıstaklı mani:

Kıstaklı mani, yazılış özellikleri bakımından düz mani ile birebir aynıdır. Ancak söyleniş şekli farklıdır. Kıstaklı mani saz, kopuz ya da davul gibi bir enstrüman ile çalınan ritim üzerine söylenir. İran Türkleri ve Türkistan bölgesinde kıstaklı mani söylemek son derece yaygındır.

Mani örnekleri:

Düz mani;

Şu dağlar olmasaydı

Çiçeği solmasaydı

Ölüm Allah’ın emri

Ayrılık olmasaydı

Kaşların ok dedikçe

Kirpiğin çok dedikçe

Pek mi gönlün büyüdü

Sen gibi yok dedikçe

Kesik mani;

Güle naz

Bülbül eyler güle naz

Girdim bir dost bağına

Ağlayan çok gülen az

Boğaza

Derdim çıktı boğaza

Moskof gözün oyarım

Yan bakarsan boğaza

Bağ bana

Bahçe bana bağ bana

Değme zincir kâr etmez

Zülfün teli bağ bana

Karaca

Aldım aşkın tüfeğin

Vurdum bir kaç karaca

Dünyada bir yâr sevdim

Kaşı gözü karaca

Yedekli mani;

Ağlarım çağlar gibi

Derdim var dağlar gibi

Ciğerden yaralıyım

Gülerim sağlar gibi

Her gelen bir gül ister

Sahipsiz bağlar gibi

Derdim var beller gibi

Söylemem eller gibi

Kalbimin hüznü var

Yıkılmış eller gibi

Gözlerimden yaş akar

Bulanmış seller gibi

Ayaklı mani;

Ah o beni o beni

Kahkül örtmüş o beni

Ben yarimi unutmam

Unutsa da o beni

Deyiş;

Adilem sen naçarsın

İnci mercan saçarsın

Dünya deniz olanda

Gönlüm nere kaçarsın

Ağam derim naçarım

İnci mercan saçarım

Dünya deniz olunca

Ben kuş olup kaçarım

Adilem sen naçarsın

La’l ü gevher saçarsın

Ben bir şahin olunca

Yavrum nere kaçarsın

Ağam derim naçarım

La’l ü gevher saçarım

Sen bir şahin olunca

Ben yerlere kaçarım

Adilem sen naçarsın

La’lü gevher saçarsın

Ben azrail olunca

Kuzum nere kaçarsın

Ağam derim naçarım

La’l ü gevher saçarım

Sen azrail olunca

Ben cennete kaçarım Türk edebiyatı sözlü kültür geleneğinin en önemli anlatı türlerinden bir tanesi olan mani nedir, türleri nelerdir gibi merak edilen soruları yanıtladık ve en yaygın mani örneklerinden bazılarına yer verdik. Mani hakkındaki düşüncelerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.