Master'ı bitirdiğimde, yani yaklaşık 3 sene önce bu işe başladım. Kısa süre önce doktorayı da bitirdim ve hala aynı işi yapmaya devam ediyorum.
Tüm gün, ABD ve Avrupa'nın önde gelen şirketleri için IQ ve kişilik testleri dizayn ediyorum. Bu testleri çeşitli istatistiklerden geçirerek işe yarayıp yaramadıklarına bakıyorum ve şirketlere bu konuda danışmanlık hizmeti sunuyorum.
1. Söz konusu testler iki türlüdür. Kimileri hakikaten ne yaptığını bilen ve psikoloji alanında doktora sahibi insanlar tarafından hazırlanırken, kimileri ise insan psikolojisi hakkında hiçbir bilgisi bulunmayan işletme mezunları tarafından hazırlanmaktadır. Ayrıca ABD ve Batı Avrupa'da hazırlanan versiyonlar, Doğu ülkelerindekilere kıyasla çok daha kaliteli ve işlevseldir.
2. Yapılan araştırmalar sonucunda, zeka ve kişilik yapısının iş performansına da yansıdığı kesin olarak kanıtlanmıştır. Zeka ve performans arasındaki korelasyon, aşağı yukarı her iş kolunda görülen bir şey. Yani bu yalnızca fazla zeka gerektiren mühendislik, doktorluk gibi mesleklere mahsus değil. Herhangi bir mağazada tezgahtarlık yapanlarda da zeka ve performans arasında ciddi bir pozitif korelasyon mevcut. Tek istisna, her gün, devamlı aynı hareketler yapılan işler; mesela Burger King'de çalışıp her gün hamburger yapan biri, ne denli zeki olursa işten de o kadar çabuk bıkacağı için, bu gibi mesleklerde zeka testi yapmak ters tepebilir. Gerçi yeni çıkan testlerde düz korelasyon yapmak yerine belli bir aralıkta olmanız isteniyor. Mesela testin skoru 1 ila 100 arasında ise, sizin 50 ila 70 arasında olmanız isteniyor. 50'nin altındaki skorlara 70'in üzerindeki skorlarla aynı muamele yapılıyor.
3. Bu bir moda değil, bilim! ABD'de ilkin 1. Dünya Savaşı esnasında başladı. O dönem, askerlerin kendi zeka ve kişiliklerine uygun görevlere verilmesi için bu tip testler yapılıyordu. Son 40-50 senede ise önce büyük, sonra da küçük şirketlerde kullanılmaya başlandı.
4. Bu testlere eklenen her soru; yüzlerce, bazen binlerce kişi üzerinde test ediliyor... Bu işin item response theory'si var, classical test theory'si var. Mesela 100 soruluk bir testte 72. soruyu ele alalım. Bu soruya 3 açıdan bakılır: 1. zorluk, 2. ayrımcılık, 3. doğru yanıtı tahmin etme eşiği. Sorunun zorluğu belirlenirken, o soruyu çözen 1000 insandan kaçının doğru bilip kaçının yanlış bildiğine bakılıyor. Genelde; bir testteki soruların yarısı orta zorlukta, dörtte biri oldukça zor, dörtte biri oldukça kolay olmalıdır. Tabii o dörtte birlik dilimler de zorluk derecesi olarak daha küçük bölümlere ayrılıyor. Ayrımcılıktan kasıt, o sorunun gerçekten o testle ilgili olup olmamasıdır. Mesela 100 soruluk bir matematik testinde 52. soruyu düşünün. Bu soruyu doğru yapan birinin, öbür 99 sorudan alacağı skor; yanlış yapan birinin, öteki 99 sorudan alacağı skorla farklı olmalıdır. Yani bir testteki her soru o işi bilen ile bilmeyeni ayırabilmelidir. Ayrıca, yanıtı hiç bilmeyip de 'tamamen sallayan' birinin doğru yanıtı bilme olasılığını düşürebilmek de çok önemlidir. Bunun en iyi yolu da, şık sayısını mümkün olduğunca fazla tutmaktır.
5. Bu testlerle performans arasındaki korelasyon, çok yüksek değil. Söz konusu korelasyon 0,15 - 0,25 aralığındadır. Mühendislik için bu çok düşük bir korelasyon olabilir, ama psikoloji için oldukça yüksek bir korelasyondur. Mesela bir şirket performansla arasında %25'lik korelasyon olan bir testi devreye sokarsa, o şirketin senelik performansının %5-10 arası artması beklenir ki; bu birçok şirket için, milyonlarca dolar kar demektir.
6. ABD gibi gelişmiş ülkelerde bu testlerin işe yaraması yetmiyor, aynı zamanda ırklar ve cinsiyetler arasındaki ayrımcılıktan da uzak durması icap ediyor. Mesela bir testte beyazlar zencilere göre, erkekler kadınlara göre, gençler yaşlılara göre ciddi ciddi daha yüksek puan alıyorsa ve bu yüzden şirkete eleman alımı konusunda ayrımcılık oluşuyorsa, devlet o testi kullanan şirkete çok ağır cezalar verebilir.
Peki zeka ve performans arasında, niçin bu denli kuvvetli bir bağlantı var? Bunun en büyük nedeni, zeka seviyesi yüksek kişilerin işi daha çabuk öğrenip daha çabuk adapte olabilmeleridir. Evet belki 'zeka' sözcüğünün anlamını bulmak çok zor, ama tabii IQ testleri ile ölçülen 'zeka' da öğrenme kolaylığı ve hızıyla ilgilidir.
